توسعه و به کارگیری شاخص پایداری (wsi) برای آبخیز چهل چای، استان گلستان

استفاده از ملاکها و روش هایی که خصوصیات کیفی محیط و همچنین سیاست ها و برنامه های یک آبخیز در حوزه های مختلف اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی و سایر حوزه ها را در قالب داده های کمی ارائه دهد، همواره به عنوان یکی از مسائل اساسی و مهمترین دغدغه های برنامه ریزان، سیاستگذاران و پژوهشگران بوده است .نیل به این امر با استفاده از شاخص های پایداری میسر خواهد بود. شاخص های پایداری آبخیز این واقعیت را منعکس می کنند که میان محیط زیست و مسائل اقتصادی و اجتماعی در یک حوضه ارتباط وجود دارد. این تحقیق به ارزیابی پایداری آبخیز چهل چای دراستان گلستان طی سال های 1381 تا 1390 پرداخته است. به این منظور حوضه مذکور بر مبنای واحدهای عکس العمل هیدرولوژیکی به سه زیرحوضه تقسیم شد که دو زیرحوضه کوهسارات و قلعه قافه جماً به وسعت 17400 هکتار در بالادست و زیرحوضه آق چشمه به وسعت 8275 هکتار در پایین دست قرار گرفتند. برای محاسبه شاخص پایداری آبخیز (wsi) در این تحقیق بر مبنای مدل unesco-help و با استفاده از چارچوب فشار- وضعیت- واکنش (psr)، به ارزیابی زیرشاخص های هیدرولوژی، محیط زیست، حیات و سیاست گذاری به صورت جامع و در ارتباط با هم پرداخته شده است. به منظور کمی کردن این زیرشاخص ها پارامترهایی انتخاب گردید و به کمک یافته های حاصل از پژوهش های پیشین و شواهد موجود امتیازدهی پارامترها در محدوده صفر تا یک صورت گرفت. پارامترهای استفاده شده در این تحقیق بر اساس معیارهای انتخاب شاخص مناسب که در سال 2003 از سوی صندوق حفاظت از زیستگاه ها (hctf) منتشر شد، تعیین شده است. امتیاز نهایی هر زیرشاخص از میانگین امتیاز پارامترهای آن در قالب چارچوب psr بدست آمد. بر این اساس برای بالادست حوضه برای زیرشاخص های هیدرولوژی کمی، هیدرولوژی کیفی، محیط زیست، حیات و سیاست گذاری به ترتیب امتیازهای 62/0، 41/0، 66/0، 58/0 و 83/0 بدست آمد. در مقایسه برای پایین دست حوضه زیرشاخص های هیدرولوژی کمی، هیدرولوژی کیفی، محیط زیست، حیات و سیاست گذاری به ترتیب امتیازهای83/0،58/0، 75/0، 58/0 و 83/0 کسب کردند. برای کل آبخیز به ترتیب ذکر شده امتیازهای 72/0، 5/0، 70/0، 58/0 و 83/0 حاصل شد. نتایج نشان می دهد که از بین موارد بررسی شده کیفیت آب رودخانه چهل چای اولین و مهمترین چالشی است که آبخیز مورد مطالعه در آینده نزدیک با آن روبه رو خواهد بود. wsi برای بالادست و پایین دست آبخیز مورد مطالعه به ترتیب 625/0 و 695/0 بدست آمد، این مقادیر گویای سطح پایداری متوسط رو به پایین برای این آبخیز می باشند. همچنین تجزیه و تحلیل آماری نشان می دهد که بین پایداری بالادست و پایین دست حوضه اختلاف معنادار وجود ندارد. با استفاده از شاخص wsi مدیران و تصمیم گیران آبخیز قادر خواهند بود مشکلات آبخیز را شناسایی کرده و قبل از آنکه شرایط به نقطه بحرانی برسد تصمیمات مناسب را اتخاذ نمایند. بدین ترتیب مدیران قادر خواهند بود با اجرای اقدامات مدیریتی صحیح درصدد برطرف کردن مشکلات و یا کاهش اثرات آنها برآیند. اگرچه با درنظر گرفتن چهار زیرشاخص و 15 پارامتر در یک آبخیز ممکن نیست از تمام منظرها پایداری سامانه ای چنین پیچیده را سنجید، اما باید در نظر داشت که برآورد وضعیت پایداری آبخیزها با استفاده از شاخص ها و پارامترهای بیشتر در حوضه هایی که آمار و اطلاعات آنها ناقص است و یا با کمبود داده مواجه هستند امکان پذیر نمی باشد. استفاده از شاخصی متناسب با سطح و تنوع داده های موجود که از ابعاد مختلف پایداری آبخیز را بررسی نماید همانند آنچه در این تحقیق انجام شده است در آبخیزهای مشابه توصیه می شود.